Pojezierza Polski przedstawiają w swoich turystycz­nych szlakach wodnych szczególnie cenne wartości krajoznawcze. Szlaki lądowe, gdzie indziej jedyne lub naj­ważniejsze, tu schodzą niekiedy na drugi plan. Niekul­turalna, zwłaszcza masowa, turystyka może zniszczyć wartości przyrodnicze jednych i drugich, lecz podczas gdy zniszczony szlak lądowy można niekiedy przesunąć w inne miejsce, to zniszczonego szlaku wodnego przesu­nąć się nie da. Dlatego przyrodą jezior, rzek i kanałów trzeba ochraniać szczególnie troskliwie i sumiennie. Sta­nie się to jednakże tylko wtedy postulatem realnym, gdy wszyscy turyści, obierający za przedmiot swego za­interesowania i wędrówek Pomorze, a zwłaszcza Pojezie­rze Mazurskie. Region Pojezierza Mazurskiego to obszar położony między doliną dolnej Wisły a granicą Polski na północy i wschodzie; na południu bez wyraźniejszej granicy prze­chodzi w rozległą Nizinę Mazowiecką. Rzeźba tej części kraju, którą określamy jako Pojezie­rze Mazurskie, jest bardzo urozmaicona w wyniku dzia­łalności lądolodu i wód fluwioglacjalnych. Są tu obszary wzniesień, równin i dolin, poprzerzynanych rzekami, strumieniami i potokami różnej szerokości, o stosunkowo dużych spadkach. Dominują w krajobrazie jednak jezio­ra, toteż teren ten jest nazywany „Krainą tysiąca jezior”. Znajdują się tu również duże skupienia moren czoło­wych. Wzniesienia morenowe charakteryzują znaczne wysokości i strome zbocza. Najwyższe z nich to: Dylew­skie Góry (312 rn), położone w południowo-zachodniej części Pojezierza oraz Góry Szeskie (309 m) na północ­nym wschodzie. Dalej możemy wyróżnić na południu w okolicach Nidzicy wzniesienia dochodzące do 235 m, pomiędzy Biskupcem a Szczytnem do 216 m, wzgórza na wschód od Braniewa też do 216 m oraz Wzniesienia Elbląskie dochodzące do 198 m n.p.m. Większość obszarów Pojezierza ma liczne pagórki mo­ren czołowych, a ponadto skupienia ozów, drumlin, jezior rynnowych i morenowych oraz dolin. Ukształtowanie to powstało na skutek ruchu lądolodu skandynawskiego. Podłożem geologicznym osadów naniesionych przez lądolód są utwory starsze, kredowe i trzeciorzędowe, po­kryte jednak osadami polodowcowymi, o miąższości do­chodzącej do ponad 200 m. W czasie odwrotu lądolód zatrzymywał się na krótszy lub dłuższy czas w wielu miejscach, ponownie cofał się kilkakrotnie, zanim ostatecznie opuścił te tereny. Głów­ny wynik tego postoju to właśnie wzgórza moreny czoło­wej. Mają one kształt wałów, równoległych do czoła lodowca. Składają się z wytopionego materiału, niesionego na powierzchni oraz wewnątrz lodowca. Jest to głównie: żwir, glina, a także duża ilość głazów różnych rozmiarów i kształtów. Spotykamy tu też moreny, po­wstałe w wyniku spiętrzania materiałów przez czoło oscylującego lodowca. Gdy czoło lodowca cofało się bar­dziej równomiernie, powstawały równiny zwane morena­mi dennymi. Krajobraz takiej moreny ma niewielkie wy­niosłości i zagłębienia. Jest to przeważnie teren, na któ­rym znajdują się jeziora, torfowiska i bagna. Jeziora mo­reny dennej są zazwyczaj duże, o urozmaiconej linii brze­gowej, z półwyspami, wyspami i zatokami. Na tym terenie spotykamy również jeziora typu zapo­rowego. Powstały one między wzgórzami morenowymi i przeważnie mają kierunek dłuższej osi równoległy do tych wzgórz. Dominują na tym terenie jeziora rynnowe, przeważnie stosunkowo wąskie i długie, o liniach brze­gowych mało urozmaiconych. Układają się one w syste­my radialne i występują przeważnie na obszarach moren czołowych. Na Pojezierzu Mazurskim, a głównie w jego południo­wej części, spotykamy obszary sandrów. Są to piaszczy­ste stożki napływowe, uformowane przez wodę pocho­dzącą z topniejącego lodowca i tworzą zwykle rozległe równiny. Ciekawe obszary wyrównanych sandrów two­rzy Puszcza Piska. W obszarze czołowomorenowym możemy niekiedy spotkać ozy, będące osadami potoków podlodowcowych. Charakteryzują je wydłużone kształty, ciekawe uwar­stwienia materiałów i strome zbocza. Inną formą dzia­łalności wód lodowcowych, podobną do ozu, lecz krótszą, o profilu podłużnym, wykazującym stały spadek, są kemy. Tworzyły się one głównie na przedpolu lodowca w szczelinach brył martwego lodu. Spotykamy je jako pagórki kemowe, między którymi napotyka się zagłębie­nia w formie niecek wytopiskowych różnej wielkości. Oprócz tego na obszarach moreny dennej widzimy fali­ste, wydłużone, elipsoidalne wzniesienia. Są to drumliny, powstałe wskutek ruchu lodowca, w czasie którego ma­teriał morenowy wciśnięty został pod powłokę lodową i sprasowany. Część środkowa Pojezierza składa się z około dziewię­ciu ciągów morenowych, skupionych w pasie o szerokoś­ci 50-70 km, a obejmujących kilka stadiałów. W zachod­niej części możemy wyróżnić kilkanaście faz postojo­wych lodowca. Strefa ta posiada na ogół przebieg równoleżnikowy; graniczy z rozległymi obszarami’ sandrowymi na południu. Część północna Pojezierza to roz­legły płaski obszar pokryty iłami zastoiskowymi. Właściwe rzeki zaczęły się formować dopiero po ustą­pieniu lądolodu. Spływ wód do morza utrudniały liczne przeszkody w postaci równoleżnikowych pasm czołowo-morenowych. Rzeki Pojezierza są charakterystyczne, gdyż obejmują rynny z zachowanymi dotychczas jezio­rami, bądź rynny po zanikłych jeziorach. Spadki rzek są zazwyczaj duże, a dno niekiedy kamieniste, brzegi za­drzewione i pokryte różnorodną roślinnością. Stąd też tereny te odznaczają się zwykle szczególnym urokiem i przedstawiają dużą wartość turystyczną.